مقدمه

     موضوع تعدد زوجات در اسلام در افکار عمومی و در فضای مجازی انگیزه ای برای 

ایجاد شبهات و حربه ای دست مخالفین و معاندین برای مبارزه با اسلام شد است. واقعیت قرآنی بر کدام روش واصولی قرار دا زوج  تک همسری. قوانین حاکم بر نظام خلقت حیات که از دید قرآن همان سنت الهی است که در ساختار حیات و حتی روابط اجتماعی حاکم بر زندگی موجودات زنده نهادینه شده و ثابت است معیار سنجشی شده برای کشف واقعیت های حیات و رفتار زندگی جانوران. امروزه علم از این معیارها برای پی بردن به چگونگی ایجاد حیات و وابستگی موجودات و انسان به یکدیگر بهره می برد. در این سنت و روش الهی هیج تغییر و تبدیلی نیست. سُنَّةَ اللَّهِ الَّتي‏ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْديلا

.این سنت در روابط اجتماعی به عنوان روش تدوین شده الهی ثابت است مثلا هر کس ظلم کند مانند فرعون سرنگون می شود و هر کس برای منافع دنیوی غیبت کند یا دروغ بگوید پوشاننده حقیقت است و کافر است زیرا کفر پوشاندن حقیقت است. کسی که دروغ می گوید و غیبت می کند علی الرغم اینکه به خدا ایمان دارد کافر هم است و کیفر آن را می بیند و امثالهم و در روابط قانونمند حیات هم قوانینی ثابت حاکم است یک جانور و یا یک حشره رفتار زندگی مشخصی را خداوند در نهاد او قرار داده است. این روابط  هم سنت الهی است. رفتار زنبور عسل وحی و دستور خداوند است. هر جانداری برای بقاء خود به جفت نیاز دارد

این سنت در روابط اجتماعی به عنوان روش تدوین شده الهی ثابت است مثلا هرکس ظلم کند مانند فرعون سرنگون می شود و هر کس برای منافع دنیوی غیبت کند یا دروغ بگوید پوشاننده حقیقت است و کافر است زیرا کفر پوشاندن حقیقت است. کسی که دروغ می گوید و غیبت می کند علی الرغم اینکه به خدا ایمان دارد کافر هم است و کیفر آن را می بیند و امثالهم و در روابط قانونمند حیات هم قوانینی ثابت حاکم است یک جانور و یا یک حشره رفتار زندگی مشخصی را خداوند در نهاد او قرار داده است. این روابط  هم سنت الهی است. رفتار زنبور عسل وحی و دستورخداوند است. هر جانداری برای بقاء خود به جفت نیاز دار

نر و ماده تشکیل زوج می دهند .در طبیعت یک جانور نر را نمی بینیم که برای تفریح چند جنس ماده را در قلمرو خود نگه دارد. موارد استثناء در گرگها و شیر ها دیده می شود ولی برای شکار است هدف خاصی ناشی از تمایلات جنسی در آن مستتر نیست و موقتی است. بنابراین از آنجائیکه تمامی جانداران از یک نفس واحد خلق شده اند و آغاز حیات آن ها هم از نطفه بوده است که از ماده بی جان یعنی خاک ایجاد شدند در روابط بقاء حیات از یک قانون معینی تبعیت می کنند. انسان در میان جانوران یک خصیصه ذاتی استثنائی دارد. خداوند برای برنامه ریزی خود به او از خلاقیت خود، از فطرت خود، علم خود و اسماء خود به او عطا می کند و روح خود را در او به ودیعه می نهد و از طریق روح خود او را هدایت می کند ولی تصورات ذهنی شیطانی را برای آزمایش در او می گذارد تا در پروسه حیات زود گذر و نا چیز دنیا او را نبتلیه کند انّا خلقنا الانسان من نطفه امشاج نبتلیه فجعلناه سمیعاً بصیراً انّا هدیناه السِبیل امِا شاکراً و امِا کفوراً-ما انسان را از نطفه بدون جنسیت نر و مادینگی و مبتلا کننده خلق کردیم و در او شنوائی و بینائی قرار دادیم و راهش را هموار کردیم تا دریابیم که او شکر گذار است یا نا سپاس.

بر اساس آیات قرآنی خداوند در آخرت کسانی که از این آزمایش سر بلند بیرون آیند را جدا سازی می نماید و برنامه تدوین شده خود را ادامه می دهد. حال برای کمک و هدایت او هم از رابطه روح خود استفاده می کند و او را بسمت فطرت خدائی می کشاند. همان فطرتی که در ذات جانوران و سنگ ها و اتم ها بطور ثابت قرار داده است

تعدد زوجات در قرآن

ما از این مقدمه مطلب خودمان را بیرون می آوریم. فطرت انسان بر اساس سنت خداوند برتک همسری قرار دارد.با همسرت نتوانستی بسازی اجازه جدا شدن و انتخاب همسر دیگری داری. همسر مرد باشد یا زن مقررات تدوین شده لازم دارد. مرد و یا زن هیچ بر تری بر یکدیگر ندارند .قانون طبیعت که سنت الهی است این را می گوید. البته بر اساس جنسیت هر کدام دارای یک سری وظائفی هستند که از عهده جنس دیگر بر نمی آید و این خصیصه ای است که خداوند در نهاد نر و ماده به ودیعه گذارده است. خداوند متعال به صراحت در آیه 129 سوره نساء تک همسری را تاکید کرده است.

وَ لَنْ تَسْتَطيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَميلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحيم-شما نمی ‌توانید میان زنان عدالت بر قرار کنید ، هر چند همه کوشش و توان خود را به کار برید .از همسرخود دوری نکنید و او را بلا تکلیف نگذارید اگر صلح و صفا و صمیمیت بین هم بر قرار کنید به تقوی نزدیک تر است خدا آمرزنده و مهربان است.

اولین موضوعی که به ذهن خطور می کند پس چرا در قرآن مجوز تا چهار زن داشتن را به مرد عطا کرده است.موضوعی که سئوال انگیز است و شبهات فراوانی را ایجاد کرده و این سئوالی که مفسران محترم قدیم و جدید نتوانسته اند پاسخ مناسبی را ارائه دهند. احتمالا در ترجمه و تفسیر آیه مربوطه اشکالی وجود دارد .باید با دید دقیق تری آیه را بررسی کنیم موضوعی که خداوند موکدا در باره آن امر فرموده و آن هم تفکر و تعقل در آیات است .افلا یتفکرون، افلا یعقلون ،افلا یتدبرون و امثالهم در قرآن بسیار است و یک امر واجب است چرا که مورد تاکید موکد خداوند است. اشکال کار در این است که یک سری تصورات ذهنی بر باور ما نشسته و با این ذهنیت وارد مطالعه قرآن می شویم و توجیه مطابق با برداشت خودمان را استخراج می کنیم. هیچوقت به خودمان جرات نداده ایم با دید انتقادی به نظرات گذشتگان نگاه کنیم .خوشبختانه با تاکیدات برخی علما و مقام معظم رهبری باب تفحص و تفکر در آیات شروع شده است که امید بخش است. 

نخست آیه تعدد زوجات که فقط یک بار در قرآن آمده توجه کنیم این آیه سوم سوره نساء است که ارتباط تنگاتنگی با دو آیه قبلی دارد.

يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاء وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِي تَسَاءلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا-1

وَآتُواْ الْيَتَامَى أَمْوَالَهُمْ وَلاَ تَتَبَدَّلُواْ الْخَبِيثَ بِالطَّيِّبِ وَلاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكُمْ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا-2

آیه نخست بر تقوا تاکید دارد و اشاره می کند که زن و مرد از یک نفس واحد خلق شده اند. به عبارتی هر دو در کلیه حقوق انسانی و اجتماعی برابرند. معیار سنجش برتری آنها فقط تقوا است. در آیه دوم که اصل مطلب است موضوع ایتام است که در برهه ای از زمان صدر اسلام پس از یک سری غزوات در جامعه کوچک تازه شکل گرفته مسلمانان به عنوان یک معضل اجتماعی پیش آمده بود و در چندین غزوه و پس از غزوه احد تعدادی از مسلمانان و حدود هفتاد نفر از صحابه شهیدشدند و همسران و فرزندان آن ها بی سرپرست شدند. آیه 220 سوره بقره هم اصلاح موضوع یتیمان را در اولویت کار قرار داده و مومنان را به اصلاح آن تشویق کرده است

 فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلاَحٌ لَّهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَلَوْ شَاء اللّهُ لأعْنَتَكُمْ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ-دنیا و آخرت (را از یاد نبرید) از تو در باره تعیین تکلیف یتیمان سئوال می کنند بگو اصلاح کار آن ها امری است خیر و ضروری و آنها (از برادران شما هستند) و با آنها هم زیستی کنید(با آنها زندگی کنید و آن ها را تنها نگذارید) خدا در این رابطه درستکار را از سوء استفاده کن باز می شناسد و اگر خدا می خواست شما را در این موضوع به سختی می انداخت، خدا عزیز و دانا است.

بنابراین در ادامه آیه 1 و 2 سوره نساء که موضوع  یتیمان و بی سرپرستان را مطرح نموده و برای رفع مشکل یتیمان و نگرانی از سرنوشت آنان و مادران آن ها(یتیمان) در جامه نو پای اسلامی خداوند در آیه 3 سوره نساء می فرماید.

وَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُواْ فِي الْيَتَامَى فَانكِحُواْ مَا طَابَ لَكُم مِّنَ النِّسَاء مَثْنَى وَثُلاَثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُواْ فَوَاحِدَةً أَوْْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَلاَّ تَعُولُوا-3

اگر نگران عدم سر و سامان دادن به وضعیت اموال و سرنوشت یتیمان هستید از زنان (مادران آنها) در حد توان خود دوتا دوتا و یا سه تا سه تا و یا چهارتا چهارتا ازدواج کنید(بین خود هر کدام بر اساس توان خود سر پرستی آنها را عهده بگیرید) و اگر از اجرای عدالت بین آنها بیمناک هستید(با توجه به کثرت جمع ایتام و زنان) یکی و یا با زنان مهاجر صاحب پیمان( ما ملکت ایمانکم) ازدواج کنید. شرط ازدواج با زنان و تعدد زوجات رفع مشکل یتیمان است وَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُواْ فِي الْيَتَامَى و یا تعین تکلیف زنان مهاجر بی سرپرست ما ملکت ایمانکم (زنانی که صاحب ایمان شما شده اند) است.

در تفاسیر قریب به اتفاق یتامی را دختران یتیم را نام می برند که چنین مطلبی در آیه دیده نمی شود فی الیتامی به معنی یتیم ها است بعلاوه کلمه طاب را هر کدام که می پسندید معنی کرده اند در صورتیکه طاب دارای مفاهیم بیشماری است از جمله ما طاب لکم هر آنچه در توان شما است(هر کس باندازه توان خود)معنی می دهد این کلمه که در فرهنگ فارسی آمده تاب است که توان معنی میدهد. بنابراین در شرایط عادی تعدد زوجات جایز نیست.

این یک مورد استثنائی برای رفع مشکل اجتماعی است در مرحله خاص و در هر جامعه انسانی که دچار بحران و جنگ می شوند و مردان که سر پرست خانواده ها هستند شهید می شوند. تعیین تکلیف همسران بیوه که فرزندان یتیم دارند و زنان بی سرپرست فتیاتکم ( جوان) باید مشخص شوند و این یک مسئولیت دینی است تا جامعه دچار فساد و بی عدالتی نشود. وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ آنها را به درون خانواده خود بکشانید، با آنها همزیستی داشته باشید. این تعدد زوجات انگیزه جنسی در آن مستتر نیست. مفسران قدیم همه چیز را با دید مرد سالاری و جنسی دیده اند و آیات به این زیبائی و مترقی را دچار شبه کرده اند. همان طورکه در آیه 129 سوره نساء اشاره شده

وَ لَنْ تَسْتَطيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ فَلا تَميلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوها كَالْمُعَلَّقَةِ وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحيم

شما نمی‌توانید میان زنان عدالت بر قرار کنید، هر چند همه کوشش و توان خود را به کار برید. از همسر خود دوری نکنید و او را بلا تکلیف نگذارید اگر صلح و صفا و صمیمیت بین هم بر قرار کنید به تقوا نزدیک تر است خدا آمرزنده و مهربان است

ازدواج در شرایط عادی مشمول تک همسری در تشکیل خانواده است. در همان آیه تعدد زوجات هم تکثر زنان مانع رعایت عدالت می شود و خداوند در آن آیه هم آن را راه حل مناسب نمی بیند. اما حل معضل یتیمان و زنان بیوه و سالم نگه داشتن جامعه در برهه ای از زمان و در پروسه زمانی مقطعی تعدد زوجات راهگشا است متاسفانه از حدود 1300 سال به این طرف افکار مرد سالاری آن را به یک قانون عادی برای سوء استفاده مردان تبدیل کرده است.

در آیات 19 و 20 سوره نساء هم توجه فرمائید دید قرآن بر حمایت از تک همسری است. این آیات در حقیقت بر گرداندن حقوق واقعی زنان به آنها تلقی می شود. .این دو آیه را هم مرور کنیم. آیه19 و 200 سوره نساء

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ یَحِلُّ لَکُمْ أَن تَرِثُواْ النِّسَاء کَرْهاً وَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُواْ بِبَعْضِ مَا آتَیْتُمُوهُنَّ إِلاَّ أَن یَأْتِینَ بِفَاحِشَةٍ مُّبَیِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَکْرَهُواْ شَیْئاً وَیَجْعَلَ اللّهُ فِیهِ خَیْراً کَثِیرا-19 

ای مومنین برای شما حلال نیست(ممنوع است) زنان را به ارث ببرید این کار زشت و ناپسند است و زنان را در تنگنا و فشار قرار ندهید مگر کار ناشایست انجام دهند و با آن ها رفتاری شایسته داشته باشید حتی اگر از آنها خوشتان نمی آید، چه بسا از چیزی که خوشتان نمی آید خداوند در آن برای شما خیر و برکت فراوانی قرار داده است

وَإِنْ أَرَدتُّمُ اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَّکَانَ زَوْجٍ وَآتَیْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنطَارًا فَلَا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئًا ۚ أَتَأْخُذُونَهُ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِینًا

و اگر قصد دارید همسری دیگر را به جای همسر خود جایگزین سازید و به یکی مال فراوانی داده اید چیزی از آن را پس نگیرید آیا می خواهید با بهتان زدن به او( همسر اول ) آن اموال را تصاحب کنید در حالی که این یک گناه مشخصی است

وَکَیْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضَىٰ بَعْضُکُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ وَأَخَذْنَ مِنکُم مِّیثَاقًا غَلِیظًا 

و چگونه شما آن را می گیرید(مال و اموال همسر اول) در حالیکه بعضی از شما بسوی بعضی رسیده اید (با هم زندگی کرده اید) و آن زنان از شما پیمانی محکم را گرفتند (عقد ازدواج) 

برای درک اهمیت و مفاهیم واقعی این آیات باید به دوران حدود سه الی چهار سال پس از هجرت مسلمانان از مکه به مدینه سفر کنیم و ذهنیات شکل گرفته در زمان حال را برای کشف واقعیت موقتا رها سازیم. دانستن تحولات تاریخچه چند سال اول صدر اسلام راهگشای خوبی برای درک واقعیت های این آیات است.بعلاوه موقعیت زن در آن زمان را بدانیم. باید توجه داشت موقعیت اجتمائی زن نزد اعراب پیش از اسلام از وضعیت خاصی بر خوردار بود و زن به عنوان کالائی در نظر گرفته و خرید و فروش می شد و همراه کالای منزل به ارث برده می شد و از حقوق اجتمائی و فردی محروم بود و در شمار لوازم و اثاثیه خانه قرار می گرفت و این ضرب المثل بین انها رواج داشت که زن حکم ظروفی را دارد که جای نطفه مرد است. وانما امهات الناس اوعیه – مادران حکم ظروف را دارند (کتاب فروغ ابدیت –آیت الله جعفر سبحانی – بخش شبه جزیره عربستان )-.مسلمانان سیزده سال دوران سختی را در مکه سپری کردند و پیام اسلام در این مدت به مردم مکه رسیده بود و بسیاری را به خود جلب کرده بود. پس از هجرت مسلمانان به مدینه و حدود 2 الی 3 سال بعد از هجرت اتفاقات بسیار مهمی رخ می دهد و غزوات پیامبر گرامی اسلام و آشنائی با عدالت و برابری زن و مرد باعث بسط و گسترش بیشتر پیام اسلام گردید و در ضمن مشکلات اجتمائی بسیاری دامنگیر مسلمانان شد. خداوند در سوره نساء و ممتحنه که به احتمال زیاد در همان زمان نازل شده است که مسلمانان با سه بحران اساسی روبرو بودند. راه حل مناسب برای مومنان ارائه میفرماید. این سه یحرا ن عبارتند از:

1- بحران افزایش زنان بیوه و یتیمان افراد شهید شده از صحابه و انصار به خصوص بعد از غزوات حضرت رسول اکره(ص)و غزوه احد-آیه 3 سوره نساء

2-پناه آوردن زنان مسلمان شده مهاجر از مکه که به استناد آیه شریفه 10 سوره ممتحنه تعداد آنها می بایستی زیاد بوده باشد که به عنوان یک رخ داد مهم از بستن عهد و پیمان در آیه اشاره رفته است. 

3-اوضاع بسیار آشفته حقوق اجتماعی و فردی زنان در صدر اسلام و احکام صادره آیات 19 و 20نساء و بسیاری از آیات دیگر.

بنابراین نزول آیه تعدد زوجات در آن ایام برای رفع مشکل جامعه کوچک اسلامی بوده و موردی و استثنائی است و شرط دارد وَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُواْ فِي الْيَتَامَى در حالات عادی تک همسری حاکم است –سید محمد تقوی اهرمیی خرداد-1397-ویرایش جدید دی ماه 1402